مقدمه :

               اگرچه قرار داشتن در كمربند اقليمي خشك و نيمه خشك بطور طبيعي همراه با شرايط خاص در منابع طبيعي و محدوديت و مسائـل و مشكـلات فـراوان است ولي نبايــد نقش عوامل انسـاني را در تشديد ايـن مشكلات ازطريق بهره برداري بــي رويه و نامناسب از منابع عرصـه هاي آبخيـز كم اهمـيت پنـداشت . منـابع طبيـعي تجديد شونده بعنوان زيرساخت توسعه هر كشوري تلقي شده و ماداميكه بهره برداري از اين منابع بصورت اصولـي علمي و پايـدار صورت نگيرد ، پايه هاي توسعه ( مجموعه نهاده هاي توليد بويژه منابع آب و خاك ) در بستر زمان پايدار نخواهد ماند و فرآيند مذكور بحرانهاي اقتصادي – اجتماعي و به تبع آن سياسي و فرهنگي را به دنبال خواهد داشت . در واقع عدم مديريت جامع، هماهنگ و اصولي منابع طبيعي سبب ميشود تا در كشور كم آبي چون ايران ، آبهاي ناشي از بارشها ، نه تنها به سرعت از دسترس خارج شده و بحرانهاي كم آبي را ايجاد نمايد بلكه به سيلاب هاي ويرانگر تبديل شده و علاوه بر ايجاد خسارات جاني ومالي فراوان سبب فرسايش شديد و هدررفت خاك حاصلخيز زراعي ، از بين رفتن كيفيت آبها از نظر فيزيكي ، شيميائي و بيولوژيكي ، پرشدن مخازن سدها و تأسيسات آبي از رسوب ، وقوع زمين لغزشها و همچنين فرسايش بادي در مناطق بياباني گردد. و متعاقب آن خشكسالي هيدرولوژيكي پديدار گردد و اين امر موجب ناپايداري و كاهش توليد گياهي و دامي در بخش كشاورزي و در بخش جنگلها و مراتع شده و شرايط نامناسبي براي ادامه زندگي جانداران بوجود آورده و و با فشار مضاعف بر منابع تجديد ناپذير منابع انرژي نيز روز به روز كمتر و فقر بيشتر مي شود.

 

1-                تعاريف

آبخيز :

                پهنه اي است كه تمام روان آب ناشي از باران وارد برآن را يك رودخانه يا آبراهه يا درياچه و يا يك آب انباشت دريافت مي نمايد اين پهنه كه در اصل يك واحد هيدرولوژيكي است امروزه بعنوان يك واحد فيزيكي ، بيولوژيكي ، اقتصادي و اجتماعي براي برنامه ريزي و مديريت كليه منابع موجود در آن پذيرفته شده است .

آبخيزداري  :

            آبخيزداري عبارتست از مديريت و بهره برداري هماهنگ، يكپارچه و قانونمند منابع طبيعي ، كشاورزي و انساني يك حوزه آبخيز مشروط برآنكه سرمايه اصلي آبخيز كه همانا منابع آب و خاك آن ميباشد كاملاً حفظ شده و تأثير منفي نپذيرد. آبخيزداري بايد عوامل اجتماعي، اقتصادي و نهادي (سازماني) حاكم بر حوزه آبخيز و مناطق پيرامون آنرا مد نظر قرار دهد.

 

2-                تاريخچه فعاليتهاي آبخيزداري  :

1-2- مقطع زماني 1338-1328 :

-                                 سال 1328- تشكيل ادارات بررسي هاي آب و خاك و حفظ منابع در وزارت كشاورزي

-                                سال 1337 – گزارش كارشناسان فائو درباره وضعيت خطرناك فرسايش خاك در ايران

-                                سال 1338- اجراي عمليات نمونه حفاظت خاك در زيرحوزه سيراچال كرج توسط  فائو

2-2- مقطع زماني 1347-1339 :

اولين گزارش نسبتاً مفصلي كه در مورد فرسايش خاك و حفاظت آب و خاك در ايران انتشار يافت ، گزارش كارشناسان فائو بود كه درسال 1341 توسط كميته حفاظت آب و خاك وزارت كشاورزي به فارسي برگردانده شد.

-                                 درسال 1339 همزمان با شروع عمليات احداث سدهاي بزرگ مخزني بويژه سد كرج ، متعاقب ارائه گزارش كارشناسان فائو ، خطر رسوبگذاري در مخازن اين سدها مورد توجه قرارگرفت . در همين سال اولين برنامه آزمايشي حفاظت خاك در حوزه سيراچال ( بخشي از حوزه آبخيز سد كرج ) در مساحت 600 هكتار به مرحله اجراء درآمد.

-                                 سال 1347 دفتر فني خاك به منظور مبارزه با فرسايش بادي ، تثبيت شن هاي روان و افزايش عمر مفيد سدهاي دردست بهره برداري بويژه سدهاي سفيدرود و امير كبير تأسيس گرديد.

-                                  

 

3-2- مقطع زماني 1357-1348 :

-                                 ازسال 1348 به بعد دامنه فعاليتهاي دفتر فني خاك بر روي حوزه هاي آبخيز سدهاي دز ، سفيدرود و اميركبير متمركز گرديد. دراين سال اولين اعتبارات به طرحهاي حفاظت از آبخيزها تخصيص پيدا كرد.

-                                 سال 1349 اولين طرح آبخيزداري توسط فارغ التحصيلان دانشكده جنگلداري كرج تهيه شد.

-                                 درسال 1350 متعاقب توسعه فعاليتهاي آبخيزداري و به منظور ايجاد هماهنگي بين واحدهاي اجرائي دست اندركار در فعاليتهاي  آب و خاك و عرصه هاي آبخيز و همچنين جلوگيري از تداخل وظايف ، شورايعالي آبخيزداري به رياست معاون نخست وزير در امور عمراني تشكيل گرديد.

-        سال 1351 دفتر فني خاك كه درسال 1347 تأسيس شده بود دراين سال به دفتر حفاظت خاك و آبخيزداري تبديل شد. تشكيل اين دفتر را به لحاظ توسعة چشمگير فعاليت هاي آبخيزداري ميتوان نقطه عطفي در تاريخ آبخيزداري كشور به حساب آورد.

-         سال 1353- اولين طرح جامع آبخيزداري توسط كارشناسان ايراني تهيه گرديد.

طي اين دوره 10 ساله جمعاً 689 هزار هكتار از آبخيزهاي كشور تحت پوشش عمليات آبخيزداري قرار گرفت و بر اين اساس متوسط عملكرد سالانه 9/68 هزار هكتار بوده است .

4-2- مقطع زماني 1369-1358 :

دراين دوره با نگرش به اقدامات اجرائي انجام شده در دوره هاي قبل ، ضرورت انجام مطالعات پايه و جامع آبخيزداري به نحو ملموس تري رخ مي نمود. لذا انجام مطالعات جامع و تفصيلي – اجرائي در سطح نسبتاً وسيعي توسط كارشناسان ايراني دنبال شد. براين اساس جمعاً 4/1 ميليون هكتار از آبخيزهاي كشور تحت پوشش عمليات اجرائي آبخيزداري قرار گرفت .

متوسط عملكرد سالانه دراين دوره 12 ساله 3/117 هزار هكتار بوده است .

 

5-2- مقطع زماني 1379-1370 :

ارتقاء تشكيلات آبخيزداري كشور از سطح يك دفتر به يك معاونت در وزارت جهاد سازندگي موجب گسترش كمي فعاليتها و اهداف آن گرديد. طي اين دوره 10 ساله, سالانه بطور متوسط 907 هزار هكتار و در مجموع سطحي بالغ بر 067/9 ميليون هكتار زير پوشش عمليات آبخيزداري قرار گرفت .

 

6-2- سال 1380  :

پائيز 1380 – با ادغاام وزارتين جهاد سازندگي و كشاورزي و تشكيل وزارت جهاد كشاورزي ، معاونت آبخيزداري و سازمان جنگلها و مراتع كشور در يكديگر ادغام گرديدند و با نام سازمان جنگلها، مراتع و آبخيزداري كشور اين فعاليت ادامه يافت. حجم عمليات انجام شده دراين سال 1360 هزار هكتار بوده است .

      7-2- عملكرد سال 81 و پيش بيني سال 82 :

-        درسال 81 از محل اعتبارات ملي درحوزه آبخيز سدهاي موجود و دردست ساختمان و حوزه هاي آبخيز كرخه و سفيدرود جمعاً 75/222020 ميليون ريال اعتبار جذب شده كه عرصه اي به مساحت 889750 هكتار را پوشش ميدهد.

ميزان اعتبارات پيش بيني شده براي سال 1382 جمعاً 520 ميليارد ريال ميباشد كه درصورت تحقق آن ، فعاليتهاي آبخيزداري درسطح حدود 2200 هزار هكتار از عرصه هاي آبخيز كشور اجراء خواهد شد.

 

    3- وضعيت موجود حوزه هاي آبخيز كشور :

                از نظر طبيعي كشور ايران به 6 كلان حوزه ، 30 حوزه آبخيز اصلي ( سفيدرود ، كرخه ، كارون ، ااترك و… ) و 1081 حوزه آبخيز فرعي ( كرج ، الموت رود ، طالقان رود ، …. ) تقسيم شده است . از مجموع 164 ميليون هكتار مساحت حوزه هاي آبخيز كشور ، حدود 95-90 ميليون هكتار آن مربوط به مناطق كوهستاني و شيبدار و حدود 74-69 ميليون هكتار آن مربوط به مناطق كم شيب و دشتها ميباشد. آخرين برآوردها در ارتباط با شاخص هاي مورد نظر از ديدگاه آبخيزداري ( از منابع مختلف ) به شرح ذيل ميباشد :

·                   حدود 91 ميليون هكتار از عرصه هاي حوزه هاي آبخيز ( 5/55 درصد از سطح كشور ‌) سيلخيز ميباشند. بعبارتي اين عرصه ها در توليد هرزآب هاي سطحي سريع نقش دارند بطوريكه اين عرصه ها سالانه بيش از 22 ميليارد مترمكعب هرزآب مستقيم و سريع توليد مينمايند كه اين خود در تشديد فرسايش و ايجاد اكثر سيلابهاي مخرب مؤثر است . ويژگيهاي طبيعي عرصه هاي فوق الذكر متفاوت بوده و براين اساس داراي شدت سيل خيزي متفاوتي ميباشند. بطوريكه 54 درصد اين سطح داراي شدت سيلخيزي كم ، 11 درصد متوسط ، 33 درصد زياد ، 2 درصد داراي شدت سيل خيزي خيلي زياد ميباشد. بعبارت ديگر, درشرايط موجود حدود 42 ميليون هكتار از سطح كشور ( حدوداً معادل 46 درصد ) داراي شدت سيلخيزي متوسط تا خيلي زياد است .

·                   در ارتباط با سطح مناطق سيلگير و ارزش مناطقي كه در معرض خطر سيل قرار دارند ( تأسيسات ، شهرها ، روستاها ، زمينها ي كشاورزي و … ) اطلاعات و آمار دقيقي در دسترس نيست. ولي بطور كلي در وضعيت موجود حدود 255 شهر ، ( معادل 5/41 درصد كل شهرهاي كشور ) ، 8650 پارچه آبادي ( معادل 7/12 درصد آباديهاي كشور ) ، يك ميليون هكتار از اراضي زراعي ( باغات ، اراضي آبي و ديم واقع در دشتها و حاشبه رودخانه ها ) ، 20000 رشته قنات و بخش قابل توجهي از جاده ها و راههاي ارتباطي در معرض خطر سيل گيري است .

·                   فرسايش آبي درسطح كشور طي  سه دهه اخير روند افزايشي داشته است طي اين مدت از يكسو ميزان فرسايش در واحد سطح افزايش يافته ( افزايش شدت فرسايش ) و از سوي ديگر وسعت مناطق داراي فرسايش آبي گسترش يافته است كه مجموعاً موجب افزايش ميزان فرسايش خاك درسطح كشور شده است . در شرايط فعلي فرسايش آبي درسطح معادل 125 ميليون هكتار ( 2/76 درصد ازكل كشور ) خارج از حد طبيعي آن ميباشد كه طي سه دهه اخير ميزان رسوبدهي حوزه هاي آبخيز بدليل تشديد فرسايش خاك و افزايش سيلخيزي روند افزايشي داشته است . اندازه گيري هاي ايستگاههاي هيدرومتري و همچنين نتايج عمق يابي مخازن تعدادي از سدهاي بزرگ و مهم كشور ميزان رسوبدهي حوزه هاي آبخيز سدهاي موجود و درحال احداث ( 5/35 ميليون هكتار ) معادل 236 ميليون مترمكعب درسال برآورد شده است . اين ميزان رسوب ورودي به مخازن سدها به معناي آن است كه سالانه 5 سد با ذخيره 50 ميليون مترمكعب از حيز انتفاع خارج ميشود . با استناد به مقادير مذكور برآورد ميگردد ميزان فرسايش خاك درسطح 135 ميليون هكتار از حوزه هاي آبخيز كشور بطور متوسط حدود 30 تن در هكتار درسال بوده و ميزان متوسط ساليانه رسوب  معادل 10 تن درهكتار درسال ميباشد.

·                   كشور ايــران با توجه به شرايط اقليمي خاص خود داراي مشكلات و معضلات عديده اي از جمله    كم آبي ميباشد و از طرف ديگر با تشديد روند فرسايش ، ميزان نفوذ پذيري خاك بطور تصاعدي كاهش يافته و ميزان هرزآب هاي سطحي سريع و مخرب افزايش مي يابد. در وضع موجود با توجه به افزايش سطح مناطق سيلخيز و ميزان فرسايش حاكم بر عرصه ها ، سالانه حدود 6 ميليارد مترمكعب بر حجم هرزآبهاي مستقيم اضافه ميگردد كه غالباً‌ غيرقابل استفاده بوده و از دسترس خارج ميگردد و درنتيجه سبب تشديد مشكل كم آبي ميشود. درصورت كنترل اين هرزآبها ، ميتوان انتظار داشت كه پس از نفوذ و تقويت دبي پايه رودخانه ها و منابع آب زيرزميني ،‌ با بهره برداري از حداقل 30 درصد آن بتوان 000،180 هكتار اراضي زراعي را آبياري نمود

 

·                   برآورد ها حاكي از آنست كه با كنترل فرسايش و كنترل سيلخيزي عرصه ها ميتوان حدود 22 ميليارد مترمكعب از جريانات سطحي و سيلابي را كنترل و متعادل نمود و يا در جهت توسعه اراضي كشاورزي و آبياري بكار برد.

 

   4- اثرات اقدامات آبخيزداري در كنترل رسوب ، هرزآب و افزايش توليد محصول:

-          مجموع عمليات آبخيزداري در هر هكتار حدود 4-3 مترمكعب رسوب دهي را كاهش ميدهد.

-          مجموع عمليات آبخيزداري در روي دامنه هاي شيبدار باعث كنترل و يا نفوذ حدود 120 تا 150 مترمكعب هرزآب هاي سطحي مي شود.

-          با توجه به انواع سيستم هاي پخش سيلاب ميتوان به طور متوسط 1000 مترمكعب سيلاب را در هر هكتار از اين عرصه ها كنترل نمود.

-          از طريق اقدامات مكانيكي آبخيزداري در داخل آبراهه ها حدود 60-50 مترمكعب  هرزآب سطحي كنترل ميگردد.

-          عمليات آبخيزداري در ديمزارهاي شيبدار ( تا شيب 12% ) باعث افزايش توليد معادل غله به ميزان 100 كيلوگرم در هكتار ميگردد.

-          تركيب عمليات مكانيكي ، بيومكانيكي و بيولوژيكي آبخيزداري باعث افزايش توليد علوفه مراتع به ميزان 100 تا 150 كيلوگرم در هكتار ميگردد.

-          به ازاي هر 150 هزار هكتار فعاليتهاي آبخيزداي ميتوان خطرسيل گيري يك شهر ، 20 روستا و 2000 هكتار اراضي زراعي و بخش قابل توجهي از جاده ها و راههاي ارتباطي و ساير تأسيسات زيربنائي را 30 تا 50 درصد كاهش داد.

بخشي از اثرات اقدامات انجام شده در حوزه هاي آبخيز كشور در مقطع 1380 - 1370  :

فعاليتهاي آبخيزداري در كشور با اجراي بيش از15000 پروژه در محدودة 3000 آبادي انجام گرفته كه نتيجه اين اقدامات منجر به افزايش آگاهي هاي مردمي و نهادينه كردن فرهنگ آبخيزداري گرديده و آثار مستقيم آن استحصال و تغذيه حدود 2/1 ميليارد مترمكعب آب درسال ، كنترل حدود 20 ميليون تن رسوب ، كنترل فرسايش به ميزان 26 ميليون تن ، افزايش توليد علوفه به ميزان 230 هزار تن درسال ، اشتغالزايي 5000 نفرسال  شغل موقت و بهبود شغل 20000  نفر درسال را شامل ميشود.

        ضمناً در راستاي بكارگيري مشاركت مردم در امر اجراي پروژه هاي آبخيزداري نسبت به تأسيس 80 مورد تعاوني آبخيزداري با 9 هزار عضو اقدام و تأسيس حدود 50 مورد تعاوني نيز در دستور كار قرار دارد.

 

5- اعتبارات هزينه شده و حجم عمليات انجام يافته در مقاطع مختلف زماني:

در جدول شماره 1 ميزان اعتبار هزينه شده و حجم عمليات اجرايي به انجام رسيده به تفكيك مقاطع زماني مختلف و شرح ويژگي هاي هر مقطع درج شده است . همانطور كه در جداول و نمودارهاي پيوست ملاحظه ميگردد تاكنون جمعاً با صرف اعتباري معادل 1206 ميليارد ريال سطحي حدود 5/12 ميلون هكتار از حوزه هاي آبخيز كشور تحت پوشش عمليات آبخيزداري قرار گرفته است كه از اين سطح 10 ميليون هكتار با اعتباري حدود 1200 ميليارد ريال طي سالهاي 1370 الي 1380 تحقق يافته است . اين عمليات اجرائي در گستره اي بالغ بر 3000 روستا و 1115 دهستان و 263 شهرستان انجام پذيرفته است .

 

پيشنهادات:

1-              به منظور سياستگزاري و برنامه ريزي يكپارچه و اجراي هماهنگ پروژه هاي عمراني دريك حوزه آبخيز كه به نوعي با منابع آب و خاك مرتبط هستند . روح حاكم بر مديريت پروژه ميبايست مديريت جامع حوزه آبخيز باشد .

از بدو شروع فعاليتهاي آبخيزداري ، تلاشهاي بسيار ، ولي مقطعي و پراكنده اي جهت ايجاد هماهنگي لازم بين دستگاههاي مختلف اجرايي صورت پذيرفته كه از آن جمله ميتوان به تشكيل شورايعالي آبخيزداري درسال 1351 و تشكيل كميته هاي هماهنگي ، پس از انقلاب اسلامي بعنوان زيرمجموعه شورايعالي كشاورزي اشاره نمود . لذا پيشنهاد ميگردد مجدداً شورايعالي آبخيزداري به رياست رئيس جمهور محترم و وزراي ذيربط تشكيل تا با عنايت به نقش حفاظت آب و خاك در توسعه پايدار كشور بتوان اقدامات مؤثري را به انجام رسانيد . در غيراينصورت با تجديد نظر در ماده 10 قانون تشكيل وزارت جهاد كشاورزي عنوان « شورايعالي آب » به « شوراي عالي آب و آبخيزداري » تغيير يابد.

2-              ضرورت توجه جدي به پشتوانه هاي قانوني فعاليتهاي آبخيزداري در قوانين فعلي كشور از طريق اصلاح و تصويب آن در هيأت محترم دولت و مجلس محترم شوراي اسلامي

بدنبال حساسيتهاي اخير مجامع بين المللي درخصوص توجه به توسعه مناطق كوهستاني و بالادست (كه در ادبيات جهاني بنام برجهاي توليد آب مطرح گرديده)  و در راستاي تجارب شورايعالي آبخيزداري ، تشكيل كميتــه ملي توسـعه و احياي مناطـق كوهستاني ( حوزه هاي آبخيز ) زير نظر معاون اول محترم رياست جمهوري و يا بعنوان بخشي از تشكيلات كميته ملي توسعه پايدار پيشنهاد ميگردد. اين كميته كه دستگاههاي اجرايي ذيربط درآن مشاركت خواهند داشت درراستاي سياستهاي مصوب دولت ، هماهنگي و همزماني طرحها و برنامه هاي مختلف در زمينه آب و خاك مشتمل بر سدسازي ، آبخيزداري و نظام بهره برداري از مزارع و شبكه هاي آبياري را برنامه ريزي  ، كنترل و نظارت خواهد نمود.

3-              لزوم توجه جدي به تشكيلات ستادي و استاني آبخيزداري با عنايت به تجارب دهساله اخير ( در جهت ارتقاء آن )

4-              ضرورت تقويت امور مطالعاتي ، با توجه به نقش و اهميت آنها در برنامه ريزي علمي و اصولي

5-              توجه جدي و همكاري عملي در برقراري ارتباط بين بخشهاي تحقيقات و اجراء در فعاليتهاي آبخيزداري

6-              تصويب عناوين برنامه ها و طرحهاي پيشنهادي سالانه  و اختصاص اعتبارات مورد نياز جهت تحقق اهداف مورد نظر در برنامه 20 ساله ( 1400- 1381 )

توجه جدي به افزايش اعتبار مورد نياز با تو به ظرفيت سازي انجام شده اختصاص درصدي از اعتبارات توسعه منابع آب براي انجام همزمان فعاليتهاي آبخيزداري در بالا دست و  اختصاص درصدي از اعتبارات مربوط به صدور پروانه بهره برداري از آبهاي زيرزميني، آب بها و در آمد برقابي جهت مديريت و پايدار نمودن شرايط آبخيزهاي بالا دست و انجام عمليات كنترل و پخش سيلاب در دشتها، تغذيه چاهها و قنـوات و جلو گيري از افت سفره هاي آبي بكمك راه حل آبخيزداري .

7-              در راستاي ارتقاء جايگاه آبخيزداري ، طرحهاي جامع آبخيزداري بعنوان زيربخش طرحهاي كلان آمايش سرزمين در زمينه آب و خاك ، كشاورزي ، منابع طبيعي و توسعه و عمران روستائي مورد تأئيد و تصويب هيأت محترم دولت قرار گرفته و ابلاغ گردد.

8-تشكيل وزارت آب وخاك متشكل از سازمانهاي آب وآب وفاضلاب وزارت نيرو- وزارت جهاد كشاورزي و سازمان محيط زيست .

- مطالعات ارزیابی حوزه آبخیز كاخك:

چکیده :

نتایج انجام عملیات آبخیزداری بر کسی پوشیده نیست. اگر میان خسارات حاصل از عدم اجرای  طرح های آبخیزداری از لحاظ اقتصادی با اجرای طرح های آبخیزداری مقایسه ای صورت گیرد ملاحظه خواهد شد که خسارات وارده و هزینه های ناشی از عدم اجرای طرح های آبخیزداری بسایر زیادتر خواهد بود. لیکن توجیه موفقیت عملیات آبخیزداری تنها در گرو ارزیابی دقیق و علمی پروژهاست. جهت ملموس تر بودن این نتایج نیاز به سیستم نظارت دقیق بر انجام پروژه هاست تا بتوان رابطه ای منطقی بین مطالعات و اجرا برقرار کرد.

در حوزه کاخک گناباد با مساحت 2/3619 هکتار، دو دسته از عملیات آبخیزداری شامل عملیات بیولوژیکی با مساحت 4/1038 هکتار و نیز عملیات مکانیکی با حجم 44767 متر مکعب انجام شده که نتایج حاصل از ارزیابی پروژه ها بصورت جدول ذیل میباشد:

كل هزينه ها و درآمدهاي خالص، با توجه به عمر مفيد پروژه هاي بيولوژيكي و مكانيكي اجراشده مجدد محاسبه گرديده و نتايج آن در جدول ذيل درج شده است:

جدول تعیین توجیه اقتصادی پروژه های آبخیزداری در حوزه مورد مطالعه

 

 

 

مقدمه :

در کشور ما ایران از سال 1340 به بعد هر ساله مقادیر زیادی از منابع مالی صرف مطالعات و اجرای عملیات مربوط به حفاظت خاک شده است. حوزه های بسیاری مورد مطالعه قرار گرفته اند و پروژه های بسیاری در اين حوزه ها كه عمدتاً شامل عمیلات مکانیکی بوده اند، اجرا گرديده به طوریکه مساحت   طرح های شناسایی، توجیهی و تفصیلی– اجرایی در زمینه آبخیزداری و مرتعداری د رحدود 70 میلیون هکتار برآورد شده است (دفتر مطالعات و ارزیابی 1379).

   صرف هزینه های هنگفت در بخش آبخیزداری مسئولیت ما را سنگین تر می کند و ما باید در برابر ابهامات پاسخگو باشیم. آنچه مورد سئوال است اينست كه میزان بهره مندی  طبیعت از انجام عملیات آبخیزداری تا چه حد بوده و  به راستی تا چه حد توانسته ایم از خطر سیلاب در امان بمانیم؟ تا چه حد میزان فرسایش خاک را کنترل کرده ایم؟ تا چه حد بر پوشش منطقه افزوده ایم؟ تا چه حد بر وضعیت اقتصادی ساکنان حوضه تأثیر گذار بوده ایم؟ تا چه حد در کاهش مهاجرت از حوضه ها مؤفق بوده ایم؟ اینها تنها بخشی از سؤالاتی است که در برابر آیندگان و ارزیابان قرار خواهد گرفت. چرا که صرف هزینه 791 میلیارد ریالی (دفتر مطالعات و ارزيابی آبخیزها 1379) در طول 9 سال (58-66) مسئولیت برانگیز است. پس بهتر این است که ما خود ارزیابی دقیقی از پروژه های انجام شده داشته باشیم تا هم نتایج ملموس تر باشند و هم اینکه در آینده از کاستی های عملیات بکاهیم.

- موقعیت جغرافیایی و تقسیمات کشوری محدوده مطالعاتی:

محدوده مطالعاتی در این پروژه شامل حوزه آبخیز کاخک بوده که در استان خراسان رضوی ، جنوب غربی شهرستان گناباد ، بخش حومه و دهستان کاخک واقع گردیده است. حوزه آبخیز کاخک بخشی از حوزه آبخیز کویر نمک (یکی از حوزه های شش گانه تقسیم بندی شده در استان خراسان) بوده که تقریباً نزدیک به مرکز (متمایل به جنوب شرقی حوزه کویر نمک) قرار گرفته و یکی از حوزه های با اهمیت شهرستان گناباد محسوب می گردد که عملیات آبخیزداری متونعی نیز در این حوزه صورت گرفته است. حوزه کاخک در نقشه توپوگرافی 1:25000 و با شماره SW 7758 واقع شده است.

 - خصوصیات فیزیوگرافی حوزه:

جدول شماره (1): مشخصات فیزیوگرافیک حوزه  

 

- ارزيابي اثرات حاصل از اجراي عمليات بيولوژيكي بر وضعيت اكولوژيكي حوزه: 

جدول شماره (2): مقايسه نتايج حاصل از انوانتري مرتع در مناطق اجراي عمليات و قطعات شاهد

 

نمودار افزايش توليد علوفه ناشي از اجراي عمليات بيولوژيكي

 

 

- ارزيابي تغييرات ميزان فرسايش و رسوب ناشي از اجراي عمليات بيولوژيكي:

جدول شماره (4): میزان فرسایش حوزه در قبل و بعد از اجرای عملیات بیولوژیکی

 

- بررسی عمليات مكانيكي پس از اجراي طرح:

جدول شماره (5): انواع سازه های اجرا شده در حوزه

 

 

- ارزيابي تأثير عمليات اجرايي در كاهش و كنترل سيل در محدوده مطالعاتي:

جدول شماره (6): زمان تمركز و زمان تأخیر حوزه قبل از عمليات آبخيزداري

 

در قبل و بعد از اجرای عملیاتCN، Sو  Iجدول شماره (7): مقادیر

 

جدول شماره (8): زمان تمركز و زمان تأخیر حوزه بعد از عمليات آبخيزداري

 

 

جدول شماره (9): درصد كاهش دبی پیک بعد از عمليات آبخيزداري در حوزه

 

 

 

 

- حجم کل آب ذخیره شده ناشي از عمليات آبخیزداری:

جدول شماره (10): برآورد کل آب ذخیره شده سالیانه ناشی از اجرای عملیات آبخیزداری (مترمكعب)

 

- توجیه اقتصادی پروژه های آبخیزداری اجراشده:

در مرحله آخر بایستی مشخص نمود که اجرای کلیه پروژه های آبخیزداری در داخل حوزه مذکور، صرفه اقتصادی داشته یا خیر. نمودار ذیل این پارامتر را نشان میدهد:مقايسه مجموع درآمد ها ي كسب شده و هزينه هاي صرف شده ناشي از اجراي پروژه ها

توجیه اقتصادی پروژه های آبخیزداری اجراشده:

در مرحله آخر بایستی مشخص نمود که اجرای کلیه پروژه های آبخیزداری در داخل حوزه مذکور، صرفه اقتصادی داشته یا خیر. نمودار ذیل این پارامتر را نشان میدهد:

46/3== = نسبت سود به سرمايه

نمودار شماره (3): مقايسه مجموع درآمد ها ي كسب شده و هزينه هاي صرف شده ناشي از اجراي پروژه ها

با توجه به جدول و نمودار فوق، نسبت سود به سرمایه برای هر یک از انواع عملیات آبخیزداری محاسبه و در ذیل ارائه گردیده اند:

                        27/15= = = نسبت سود به سرمايه در عملیات بیولوژیکی

                           785/0= = = نسبت سود به سرمايه در عملیات مکانیکی

46/3= = = نسبت سود به سرمايه برای کلیه عملیات آبخیزداری

نتایج حاصل از محاسبات در بخش توجیه اقتصادی اجرای پروژه ها نشان میدهند که میزان درآمد قابل استحصال در پایان عمر مفید عملیات بیولوژیکی بیش از 15 برابر هزینه صرف شده در اجرای آنها بوده و به عبارتی صرفه اقتصادی آنها بسیار زیاد میباشد و این در حالی است که همین نسبت در عملیات مکانیکی کمتر از 1 برآورد شده است. مهمترین دلایل آماری و ریاضیاتی نتیجه با عبارتنداز:

1)      بالا بودن عمر مفید عملیات  بیولوژیکی نسبت به عملیات مکانیکی.

2)      پایین بودن هزینه اجرای عملیات  بیولوژیکی نسبت به عملیات مکانیکی.

3)      زیاد بودن سطح اجرایی پروژه های بیولوژیکی و در نتیجه تولید محصولات بیشتر و ملموستر.

ولیکن نکته حائز اهمیت در اینست که عملیات بیولوژیکی و مکانیکی مکمل هم بوده و هر دو با هم اهداف آبخیزداری را تامین مینمایند و لذا بایستی در بررسیهای اقتصادی نیز با یکدیگر مورد محاسبات و ارزیابی قرار گیرند. همانطوریکه نتایج فوق نشان میدهند، اجرای پروژه های آبخیزداری در حوزه کاخک گناباد ، در مجموع دارای نسبت سوددهی 46/3 بوده و کاملا صرفه اقتصادی مورد نظر را در طول دوره عمر مفید پروژه ها را دارا میباشند.

با تشکر مجید رضا حاجی وثوق